تحلیل و بررسی

آپا در چارچوب پروژه «آذربایجان جنوبی را بشناسید» مقاله ای از محمد رحمانی فر با عنوان «شب چلله در آذربایجان جنوبی» را ارائه می کند.

در تاریخ و فرهنگ هر قوم، آداب، سنن، آیینها، اعیاد، جشن ها و عزاداری های متعلق به آن قوم وجود دارد. اهمیت این باورها، رفتارها و آیین ها به حدی است که امروزه در جهان به آنها «سرمایه نمادین» می گویند. سرمایه نمادین یکی از مهم ترین سرمایه گذاری هایی است که منجر به انسجام، همبستگی، پیشرفت و موفقیت یک ملت می شود.

اولین ارزش این سرمایه نمادین کمک به ایجاد هویت جمعی و اجتماعی در بین اعضای یک جامعه است. به عنوان مثال، عید نوروز و کیفیت برگزاری آن نشان می دهد که مردم آذربایجان در هر دو سوی آراز دارای فرهنگ مشترک و متفاوت از سایر اقوام هستند. این سنتها زمینه را برای انتقال فرهنگ به نسل های جدید فراهم می کند و در عین حال بین افراد مختلف همدلی ایجاد می کند که نتیجه آن افزایش «اعتماد عمومی» در جامعه است. به گفته جامعه شناسان، اعتماد عمومی اساس سرمایه اجتماعی است و هر چه سرمایه اجتماعی جامعه قوی تر باشد، در برابر فشارها و چالش ها مقاومت بیشتری دارد و این امر امکان پایداری جامعه را فراهم می کند.

آذربايجان جنوبي در صد سال اخير تحت سياست همسان سازي(آسیمیله) سنگين قرار گرفته است. یکی از اهداف اصلی این سیاست فراموش کردن هویت ترکان آذربایجان جنوبی و حلول و نابودی آنها در فرهنگ فارسی بود. سیاست آسیمیلاسیون نه تنها محدود به انکار، تحریف و حتی تحقیر زبان، تاریخ و فرهنگ ترکان آذربایجانی نبود، بلکه در عین حال هدف از آن فراموش کردن مراسم و آیین های ویژه ترکان آذربایجان بود. این در حالی است که مراسمی مانند عید نوروز، شب چلله و شب چهارشنبه در فهرست مراسمی قرار نمی گیرند که باید فراموش شوند زیرا در فرهنگ فارسی نیز گرامی داشته می شوند. اما در کنار سیاست همسان سازی، فارسی سازی سایر ارزش های مشترک نیز مورد هدف قرار گرفت. به عبارت دیگر هدف این است که اینگونه مراسم به تدریج از محتوای ترکی و آذربایجانی حذف شده و کاملاً مانند فارس ها برگزار شود.

یکی از آداب و رسومی که متعلق به ترکان آذربایجان است و هنوز هم حفظ شده است، مراسم شب چلله است. اما اصل این شب از سیاست فارسی سازی بیرون نماند. در این مقاله کوتاه در مورد تلاش ترکان آذربایجان جنوبی برای حفظ جوهره شب در آذربایجان جنوبی، مراسمی که در این شب برگزار می شود و از آداب و رسوم مختص به این شب صحبت خواهیم کرد.

مفهوم شب چلله چیست؟!

شب چلله طولانی ترین شب سال است. این شب طبق تقویم میلادی برابر با ۲۱ دسامبر و بر اساس تقویم جلالی که به دستور سلطان ملک شاه سلجوقی تعیین شده، آخرین شب پاییز و مصادف با ۳۰ آذر ماه است.

چلله کلمه ای ترکی است که به معنای حداکثر طول یک بند کمان است که در ترکی با طولانی ترین شب سال مطابقت دارد. چلله فقط یک شب نیست. چلله از آخرین شب پاییز و اولین روز زمستان شروع می شود و به مدت ۶۰ روز ادامه دارد. ترکان آذربایجان چهل روز اول سرمای شصت روزه را چلله بزرگ و بیست روز باقیمانده را چلله کوچک نامیدند. معنی دیگر کلمه چلله که هنوز تا حدودی در فرهنگ ترکی حفظ شده و در ترکیه به عنوان چلله استفاده می شود، پریشانی مداوم است. می دانیم که سرمای شدید آذربایجان به ویژه در دوره ۶۰ روزه به نام چلله یکی از بزرگترین مصائب اجداد و نیاکان ما بوده است.

در آذربایجان، سرزمین کوه‌های بلند و زمستان‌های سیاه، سختی زمستان سرد آنقدر تلخ، غم‌انگیز و دردناک بود که محتوای بخش بزرگی از داستان‌های فولکلور آذربایجان را تشکیل می‌داد. داستان های قاری ننه که نمادی از سردی برف و زمستان است، شخصیت مشترک و محوری همه این داستان ها را تشکیل می دهد، علاوه بر این، شکل گیری کلمه «قارغیش» (قار + قیش) نیز کاملاً چشمگیر است. طبق یکی از داستان هایی که نشان می دهد سرمای زمستانی آذربایجان چقدر سخت و دردناک است، روزی دو پسر قاری ننه به نام چلله بزرگ و چلله کوچک با هم صحبت می کردند. در پایان عمر چلله بزرگ، چلله کوچک از او پرسید: چه کاری توانستی انجام دهی؟

چلله بزرگ جواب می دهد: رفتم سردی کردم، یخبندان کردم، بیمار شدم و آمدم.

چلله کوچک گفت: همین؟ اگر می روم و پیرزن ها را از پارو، عروس ها را از مچ و بچه ها را از قنداق جدا میکنم! (به روایتی دیگر: پیرزنان را سر کرسی و عروسان را از سر تنور و نوزادان را از گهواره می شکافم).

چه از منظر جامعه شناختی، روانشناسی و یا تاریخی، در مواجهه با تهدیدات جدی، مردم همیشه سعی می کنند با عزیزان خود متحد شوند، و در مقابل دشمنان تنها نباشند (چه بلایای طبیعی باشد، چه حیوانی که می خواهد حمله کند. یا افراد دیگر). از این منظر، فلسفه مهمانی های بزرگ در شب چلله بر احساس ایجاد روحیه همبستگی و اتحاد در مردم موثر است. مردمی که از سختی های زمستان سیاه می ترسند فکر می کنند اگر متحد باشیم می توانیم بر همه سختی ها غلبه کنیم و از یکدیگر الهامات معنوی بگیریم. البته فراموش نکنیم که به مرور زمان شب چلله فراتر از یک مهمانی و گردهمایی ساده بود و آداب و رسوم و سنت های خاصی را در بر می گرفت.

سنت های شب چلله

رفتن به خانه بزرگترها، پدران سالخورده، مادران مو سفید و گذراندن طولانی ترین شب سال در کنار هم یکی از محبوب ترین سنت های شب چلله است. در این شب طولانی گوش دادن به قصه ها و خاطرات و تمثیل های پدربزرگ ها و مادربزرگ های سنت اجدادمان است. خواندن اشعار شاعران آذربایجان، خواندن بایاتی ها و داستان های قدیمی و حماسه سرایی بخشی از فرهنگ و آداب این شب طولانی بود و بدین ترتیب زبان و فرهنگ ما نسل به نسل منتقل شد. در عین حال تاپماجالار(چیستان ها) نیز لحظات سرگرم کننده ای از شب را رقم می زنند. خانم سوسن نواده رضی که برای تحقیق و حفظ ادبیات شفاهی عامیانه، سنت‌های آذربایجان جنوبی تلاش زیادی کرده است به نکته جالبی اشاره می‌کند: «در عصری که نسل‌ها از هم فاصله انداخته اند. مراسم شب چلله، تصویری از هم باوری و اجتماع زیبای سه نسل است.»

با این اوصاف، اعضای خانواده از سه نسل مختلف در چنین شبی دور هم جمع می شوند و با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند، به حرف های یکدیگر گوش می دهند، ترس یا اندوهی را که زمستان سیاه در دلشان نهاده را از دل پاک می کنند.

آی چیلله-چیلله، قارداش

آتینی قامچیلا، قارداش

بیر گلیب دانیشمادین

قلبیم آچیلا، قارداش

مهمانی های شب چلله بسیار بیشتر از مهمانی های شب های دیگر طول می کشد. میزبان منتظر رفتن مهمانان نمی ماند. در واقع فلسفه مهمانی های این شب این است که طولانی ترین شب سال را تا صبح با هم بشماریم و سحر را با هم ببینیم. دلایل روشنی برای این موضوع وجود دارد. برخی از محققین شب سرد را به دوران اساطیری کهن نسبت می دهند و آن را با آیین میترائیسم و ​​تولد خورشید پیوند می دهند. در این مقاله کوتاه نمی توان به توضیح میترائیسم پرداخت و در مورد میزان پذیرش میترائیسم در میان ترکان آذربایجان بحث کرد. اما باید توجه داشت که شب چلله و مراسم این شب نیز منعکس کننده آیین میترایی و طلوع خورشید است. به طور خاص، بیایید در نظر بگیریم که خوردن دو میوه قرمز، انار و هندوانه، در این شب مهم است (هندوانه که از وسط نصف شود نشان دهنده خورشید است).

(مراسم چلله در شهر ارومیه)به هر حال معلوم است که طولانی ترین مهمانان برپایی شده در طولانی ترین شب سال را نمی توان تنها به گفت و گو و خواندن و شعر شنیدن اکتفا کرد، میوه ها و غذاها نیز جزء بخشی از این شب محسوب می شوند. امروزه به لطف توسعه حمل و نقل و همچنین توسعه انبارها و فناوری نگهداری میوه، تقریباً در هر فصل از سال همه میوه ها در دسترس هستند. اما مطمئناً در گذشته چنین چیزی گفته نمی شد. بنابراین می توان گفت که در گذشته در هر منطقه از میوه ها، خشکبار و غذاهای مخصوص آن منطقه استفاده می شد.

(تصویری از مراسم شب چلله)

یکی از آیین شب چلله که هنوز در آذربایجان جنوبی حفظ شده است، دادن خونچا که به آن چیلله‎لیک می گویند توسط پسران نامزذ به دختران است. هندوانه، انار، حلوا، پشمک، نقل، خشکبار و هدیه مرد برای همسرش در خونچا گنجانده می شود. در قدیم برای یک دختر جوان لباس زمستانی، کفش زمستانی و دستکش می گذاشتند. در واقع وجود هندوانه، انار، میوه های خشک، حلوا، پشمک و نقل برای شب چلله ضروری هستند.

چیلله گلیر، قار گلیر

آلما، هئیوا، نار گلیر

چیلله‌لیک گتیرمه‌یه

بیزیم ائوه یار گلیر

***

بو قارپیز، چیلله قارپیز

دوشوب‌دور دیله قارپیز

ییغیلیب خورجونلارا

گلیب یار گیله، قارپیز

دعای خیر هرگز از سفره های آذربایجان کم نبوده است. غذای شب چلله مانند غذاهایی نیست که در مهمانی های معمولی مصرف سرو می شود، بسیاری از آنها معنای نمادین دارند. در زمان های قدیم بزرگ خانه هندوانه را بریده و قبل از بریدن آن شکرگزاری و دعا می کرد. در دعاهایشان نیز آرزو می شد که زمستان سبک بگذرد و برای مردم سختی ایجاد نکند. بعد از خوردن هندوانه هم شکرگزاری ادامه داشت:

قوووب قیشی، آیازی

کسدیک چیلله قارپیزی

الله یئتیرسین روزی

ائل قالماسین تامارزی

ترک های آذربایجان جنوبی سعی می کنند آیین شب چلله را حفظ کنند

همانطور که در بالا گفتیم هیچ چیز تاریخی، ادبی، معنوی و سنتی وجود ندارد که در ایران در صد سال اخیر فارسی سازی نشده باشد. به این ترتیب تلاش هایی برای فارس سازی مردمان غیرفارس صورت گرفت. نام، فلسفه و آیین شب چلله نیز از این سیاست خارج نیست. از آنجایی که در زبان فارسی معادلی برای واژه چلله وجود ندارد، بسیاری از ایرانیان تا چند سال پیش این شب را «شب چلله» می نامیدند. اما وقتی دروغ هایی که برای اثبات فارسی بودن کلمه چلله ابداع کردند به نتیجه نرسید و وقتی معلوم شد این کلمه ریشه ترکی دارد، کلمه «یلدا» که از زبان سریانی-عربی است را وارد زبان کردند. تنها هدف آنها این بود که از کلمه چلله که یک کلمه ترکی در آذربایجان استفاده می شود استفاده نکنند و آذربایجانی ها این نام را فراموش کنند.

سیاست فارسی سازی تنها به تغییر نام این شب خلاصه نمی شود. می کوشند تا فلسفه وجودی و آیین این شب را بر اساس ایدئولوژی پارسی گرایی تغییر دهند. به عنوان مثال، همانطور که در بالا گفتیم، در مهمانی های ترکان آذربایجان جنوبی در شب های چلله، اشعار، حماسه ها، خاطرات، داستان های کهنه و معماها به زبان مادری خود گفته می شود. با این حال، بسیاری از سایت‌ها، مطبوعات و رسانه‌های مختلف از جمله تلویزیون رسمی ایران، با نشان دادن خوانش اشعار شاعران فارسی به عنوان یک آیین کهن، سعی دارند ترک‌های آذربایجان جنوبی را به خواندن اشعار شاعران فارسی سوق دهند.

فرهیختگان و فرهنگیان آذربایجان جنوبی با فرصت بسیار اندکی در تلاشند تا با پاسخگویی به داستان های تخیلی بر اساس سیاست فارسی گرایی، به تبیین و پاسداری از فلسفه و آیین این شب بر اساس فرهنگ آذربایجان بپردازند.