آپا مقاله «تورک های قشقایی جدا مانده» نوشته محمد رحمانی فر را در قالب پروژه «آذربایجان جنوبی را بشناسیم» ارائه می دهد.
اکثریت جمعیت منطقه آذربایجان جنوبی را ترک‌های آذربایجانی تشکیل می‌دهند، اما ترک‌ها نه تنها در این منطقه، بلکه در سایر مناطق ایران نیز زندگی می کنند. ترک‌های قشقایی علیرغم دوری از آذربایجان جنوبی، از نظر نفوذ و همبستگی با ترک‌های آذربایجان، یکی از شاخص‌ترین های سال‌های اخیر بوده‌اند.
(کودک قشقایی با لباس ملی و کلاه قشقایی)
ترکان قشقایی چه کسانی هستند؟
تا به امروز تحقیقات دانشگاهی گسترده ای در مورد تاریخ باستانی تورکان قشقایی انجام نشده است. بنابراین جای سوال است که تا چه حد از نظریاتی که در منابع تاریخی دوره های مختلف درباره آنها مطرح شده است درست است. به عنوان مثال، طبق برخی منابع، زیستگاه باستانی این قوم تورکستان و ازبکستان بوده است و رودخانه ای به نام قشقا در نزدیکی سرزمین های محل زندگی آنها وجود داشته است. در نتیجه کسانی که به این منابع استناد می کنند بر این باورند که نام این قبیله از آن رودخانه گرفته شده است. با این حال، فراموش نکنیم که صفحات تاریخ مملو از چنین داستان هایی است و برای اثبات آن به عوامل زیادی نیاز است.
(طرز لباس زنان قشقایی)
مورخي به نام ميرزا محمد جعفر خورمرجي در كتاب حقايق الاخبار خود كه در زمان ناصرالدين شاه قاجار در قرن نوزدهم نگاشته شده است، مدعي است كه قشقايي ها در زمان آتابَی های استان فارس از دشت قیپچاق به اين استان آمده اند.
مورخ معروف محمد خاندمیر (۱۴۷۵-۱۵۳۴) نیز در کتاب معروف خود «حبیب السیار» مدعی شده است که کلمه «قشقا» نام منطقه ای است که در نزدیکی سمرقند و بخارا در تورکستان واقع شده و جمعیت آن تورک بوده است.
پیر اوبرلینگ مورخ و قوم شناس فرانسوی در کتاب «عشایر قشقایی استان فارس» می نویسد: «در زمان شاه اسماعیل صفوی، افرادی به فرماندهی امیر قاضی شاهلو که قشقایی بود برای گسترش تشیع به خاک ایران آمدند و با دیگر عشایر منطقه متحد شد و ایل قشقایی را به وجود آورد».
همانطور که اشاره کردیم برخی منابع تاریخی قوم قشقایی را جزء ترکمن های دشت قیپچاق می دانند که بعدها به هندوستان، عراق و سرانجام به سرزمین کنونی خود یعنی نواحی اطراف شیراز و اصفهان مهاجرت کردند. می دانیم که تعدادی از تورکان کیپچاک در آذربایجان ساکن هستند. به راستی شمس تبریزی، آزربایجانی مشهور جهان و همچنین معلم و مرشد شاعر بزرگ مولانا (مولوی) از تورکان قیپچاق بود. اگر این گفته را بپذیریم، می‌توان نتیجه گرفت که قشقایی‌ها اگرچه امروز خارج از خاک آذربایجان هستند، اما از آناتولی شرقی و شمال عراق که تا زمان حکومت صفویه از سرزمین‌های آذربایجان محسوب می‌شد، به مکان‌های کنونی خود مهاجرت کردند. در واقع، محققان جوان قشقایی نیز فکر مشابهی را مطرح می کنند. این بدان معنی است که آنها همچنین معتقدند که از آناتولی شرقی و شمال عراق به مکان فعلی خود مهاجرت کرده اند. اما برخی از آنان واژه قشقایی را مرتبط با واژه قایی می دانند و خود را از همان ریشه قوم قایی قوم اوغوز، بنیانگذاران امپراتوری عثمانی می دانند.
به عقیده کسانی که کلمه قشقایی را با کلمه قایی مرتبط می دانند، قایی از نوادگان اوغوزخان نیروهای خود را به دو جناح راست، چپ و آوانگارد (قشقایی) تقسیم کرد. نبردها و فتوحات کلمه «قاش» در تورکی به معنای پیشانی نیز به کار می رود.
گرچه بعدها خشم او را برانگیختند، اما قشقایی ها در نبردهای نادرشاه هنگامی که ارتش خود را به هند هدایت کرد به او پیوستند. اما درخشان ترین صفحات تاریخ قشقایی در آغاز قرن بیستم نوشته شد. در آن سالها قشقایی ها به فرماندهی مشهورترین ایلخان خود صولت الدوله مقاومت بسیار جدی و شجاعانه ای در برابر متجاوزان انگلیسی نشان دادند. از این رو انگلیسی ها پس از اینکه رضاشاه پهلوی را در ایران به قدرت رساندند، سعی کردند از قشقایی ها انتقام بگیرند. درگیری خونین بین دولت مرکزی و شورشیان چندین ماه به طول انجامید. وقتی دولت تهران متوجه شد که نمی تواند قشقایی ها را در جنگ شکست دهد، به روش های حیله گرانه متوسل شد. الخان قشقایی صولت الدوله را به نمایندگی مجلس منصوب کرد، اما بعداً او را زندانی کرد و پس از مدتی به قتل رساند. جنایات رضا شاه پهلوی علیه ترکان قشقایی هنوز از خاطرات آنها پاک نشده است. قشون رضاشاه حتی از دست زدن به زنان قشقایی ابایی نداشت و حتی اسب های قشقایی را تیرباران کرد و کشت. تورکان قشقایی نیز مانند هموطنان و همزبانان تورکان آذربایجان جنوبی، در زمان محمدرضا شاه، پسر رضاشاه، مورد ظلم و ستم شدید قرار گرفتند.
پس از کشته شدن الخان قشقایی، صولت الدوله در زندان، این طایفه به رهبری پسر ارشد صولت الدوله، ناصرخان، درگیری های شدیدی با حکومت پهلوی آغاز کردند، اما در نهایت، هم ناصرخان و هم برادرش. خسروخان مجبور شد ایران را ترک کند و در تبعید زندگی کند. در سال 1357 و در آستانه انقلاب اسلامی ایران، این دو برادر به ایران بازگشتند و ناصرخان بار دیگر رهبری ایل قشقایی را برعهده گرفت. قشقایی ها که سال ها با حکومت پهلوی می جنگیدند، اندکی پس از استقرار جمهوری اسلامی ایران متوجه شدند که با وجود تغییر حکومت، سیاست دولت تهران در قبال غیر فارس ها به ویژه قشقایی ها تغییر نکرده است. به همین دلیل بار دیگر به جنگ رژیم جدید یعنی علیه حکومت جمهوری اسلامی ایران رفتند. دادگاه انقلاب شیراز ناصرخان و برادرش خسرو خان را غیابی به اعدام محکوم کرد. ناصرخان مجبور شد مخفیانه ایران را ترک کند و از طریق ترکیه به آمریکا مهاجرت کرد، اما برادرش خسروخان دستگیر و تیرباران شد.
پارک ارم شیراز که امروزه یکی از زیباترین جاذبه های گردشگری این شهر محسوب می شود، در واقع متعلق به الخانان قشقایی بوده که پس از انقلاب اسلامی به اجبار مصادره شده اند.
آخرین وضعیت قشقایی ها
اعدام خسرو خان قشقایی ضربه نهایی به حضور و فعالیت سیاسی مردم قشقایی در ایران بود. همانطور که در همان سال با سرکوب و حذف خونین حزب خلق مسلمان در آذربایجان جنوبی سکوت طولانی مدت در آذربایجان حکمفرما بود، با اعدام خسرو خان نیز سالها سکوت در منطقه قشقایی حکمفرما شد. اما نه سکوت تورک های آذربایجان جنوبی و نه تورک های قشقایی برای همیشه ماندگار شد. نهضت ملی که در دهه ۱۹۹۰ در آذربایجان جنوبی تقویت شد، تورکان قشقایی را نیز از نظر حفظ هویت، زبان، تاریخ و فرهنگ خود تحت تأثیر قرار داد. بنابراین حدود ۱۰ سال بعد شاهد آغاز فعالیت های مشابه در بین تورکان قشقایی بودیم.
امروزه روابط بسیار نزدیک و صمیمانه ای بین فعالین جنبش ملی آذربایجان و فعالان قشقایی وجود دارد. تورک‌های قشقایی بارها در رویدادهای مختلف از تورک‌های آذربایجان جنوبی حمایت کرده‌اند و تورک‌های آذربایجان جنوبی همواره تلاش کرده‌اند از تورک‌های قشقایی حمایت کنند. ماه گذشته که تورکان قشقایی در اعتراض به ثبت لباس ملی قشقایی به نام قومیت دیگری در شیراز تجمع کردند، یکی از شعارهایشان «آذربایجان حمایت، حمایت» بود. تورک های آذربایجان جنوبی نسبت به این فراخوان بی تفاوت نماندند و حمایت خود را اعلام کردند.
سخن آخر:
تورکان قشقایی که جمعیتی حدوداً ۴ میلیونی را تشکیل می دهند، به ویژه در سال های اخیر تحت تأثیر نهضت ملی آذربایجان جنوبی برای حفظ زبان، فرهنگ، تاریخ و هویت خود اقدام کرده اند. شاعران و نویسندگان قشقایی همانند شاعران و نویسندگان آذربایجان جنوبی در خلق آثاری مؤثر برای حفظ و زنده نگه داشتن هویت فرهنگی و تاریخی خود می کوشند. علیرغم تلاش دولت مرکزی برای آسمیله سازی تورکان قشقایی، آنها همچنان به زبان خود صحبت می کنند و هویت فرهنگی و معنوی خود را حفظ می کنند. تورکان قشقایی اگرچه از نظر جغرافیایی با تورکان آذربایجان جنوبی فاصله دارند، اما عشق و علاقه آنها به آذربایجان قابل ستایش است.
لباس قشقایی، قلعه قشقایی
اگرچه در این مقاله دیدگاه‌های متفاوتی درباره خاستگاه و ریشه تاریخی تورک‌های قشقایی ارائه شده است، اما آنها بیشترین ارتباط را با تورک‌های آذربایجان دارند. گویش گفتاری تورکان قشقایی نیز به تورکی آذربایجانی نزدیک است. بنابراین یک تورک آذربایجانی و یک تورک قشقایی به راحتی و بدون هیچ مشکلی یکدیگر را درک می کنند. شباهت‌های تورک‌های آذربایجان و تورک‌های قشقایی نه تنها در زبان، بلکه در موسیقی و حماسه‌ها نیز مشهود است.
ما را در تلگرام دنبال کنید
t.me/APA_GA
ما را در اینستاگرام دنبال کنید
ما را در فیسبوک دنبال کنید
ما را در توئیتر دنبال کنید
