تحلیل و بررسی

اخیرا روابط ایران و جمهوری آذربایجان در مسیر مثبتی قرار گرفته است.

دیدار ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور مرحوم ایران با الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان در مرز دو کشور در ۱۹ مه، شرکت سران در راه‌اندازی تقاطع برق آبی «خدآفرین» ساخته شده بر روی رودخانه آراز و مراسم افتتاحیه تقاطع برق آبی «قیز قالاسی» نیز تأیید دیگری بر این امر بود.

اگرچه رئیس جمهور ایران پس از این امر به طرز غم فاجعه برانگیز در سانحه سقوط هلیکوپتر جان باخت، اما امید زیادی وجود دارد که توافقات طرفین و پویایی مثبت در روابط ادامه یابد.

اما روابط تهران و باکو تا همین اواخر مثبت نبوده است. چندین دلیل معتبر برای این وجود داشت. پیروزی آذربایجان در جنگ ۴۴ روزه در سال ۲۰۲۰، عدم ایفای نقش سازنده ایران در این روند و ایفای نقش ترانزیتی در حمل و نقل سلاح به خاک ارمنستان از عوامل منفی بود. از سوی دیگر، اظهارات ایران در سطوح مختلف سیاسی مبنی بر گشایش کریدور زنگزور بر خلاف روح توافق سه جانبه سران آذربایجان، ارمنستان و روسیه منجر به سردی در روابط باکو-تهران شد.

اظهارات دور از واقعیت جناحی که علاقه مند به تنش در روابط با آذربایجان است و همچنین رزمایش ایران در مرز با آذربایجان که در طول ۳۰ سال اشغال حتی یک بار هم رزمایش نظامی انجام نداده بود، مانند یک نمایش عضلانی بود.

اوج تنش حمله مسلحانه به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران در ژانویه ۲۰۲۳ بود. پس از حمله تروریستی که در آن رئیس سرویس امنیتی کشته و دو افسر امنیتی سفارت زخمی شدند، روابط به پایین ترین سطح رسید. برای حفظ امنیت، سفارت فعالیت خود را متوقف کرد، کارمندان و اعضای خانواده سفارت تخلیه شدند.

اما فعالیت های حرفه ای سیاسی و دیپلماتیک آذربایجان مانع از این همه لفاظی های غیر سازنده و تلاش برای اعمال فشار سیاسی و نظامی از سوی همسایه جنوبی شد. ایران به تمام اقداماتی که انجام داد پاسخ مناسبی دریافت کرد.

در ۳ می ۲۰۲۳، رئیس جمهور الهام علی اف در چهارمین کنفرانس بین المللی «تشکیل ژئوپلیتیک بزرگ اوراسیا: از گذشته تا حال و آینده» که با سازماندهی دانشگاه آدا در شوشا برگزار شد، موضع رسمی باکو را به طور خاص بیان کرد. رئیس‌جمهور تاکید کرد: «همه در ایران، همه محافل بالاخره باید بفهمند که زبان تهدید و ترور با آذربایجان کارساز نیست. هر چه زودتر این را بفهمند، زودتر نشانه‌های عادی‌سازی را می‌بینیم.»

تنها پس از این بیانات بود که متوجه شدند نمی توان با باکوی رسمی به زبان قدرت صحبت کرد، و سپس ایران رویکرد سازنده را در روابط احیا کرد.

یخ روابط پس از سفر حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه مرحوم ایران به باکو در جولای ۲۰۲۳ شروع به آب شدن کرد.

طرف ایرانی تحقیقات جدی در خصوص اقدام تروریستی انجام شده علیه سفارت جمهوری آذربایجان انجام و حکم عامل این حادثه را صادر کرد.

به موازات آن، انتقال سفارت جمهوری آذربایجان در تهران به مکان جدید یکی از عناصر روند عادی سازی بین طرفین بود.

یکی دیگر از گام های مثبت ایران در رابطه با عادی سازی روابط با آذربایجان، توافق بر سر احداث پل های جاده ای و ریلی بر روی رودخانه آراز در منطقه مرزی کلاله-آغبند بود که قلمرو اصلی آذربایجان را به نخجوان متصل می کند. این مسیر که به موازات کریدور زنگزور افتتاح می‌شود، قابلیت‌های لجستیکی کریدور میانی دو کشور را به معنای وسیع گسترش می‌دهد.

بنابراین، برگرداندن اشتباهات تاکتیکی تهران در روابط با باکو بدون تبدیل شدن به اشتباهات راهبردی، وضعیت کنونی را از بدتر شدن نجات داد و به اهمیت روابط خوب با آذربایجان برای ایفای نقش مهم در قفقاز جنوبی پی برد.

به موازات آن، اظهارات و گام های مثبتی از سوی ایران در رابطه با آذربایجان مشاهده می شود. این را می توان در اظهارات ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران دریافت. آقای کنعانی همچنین در این نشست خبری اعلام کرد که روابط ایران با آذربایجان در مسیر درستی قرار دارد.

سخنگوی وزارت امور خارجه گفت: «موضوع از سرگیری فعالیت سفارت جمهوری آذربایجان در ایران یکی از موضوعات مورد توافق در پیشرفت همکاری ها و روابط دو کشور بود. امیدواریم این موضوع در چارچوب همکاری مشترک اجرایی شود.»

در عین حال می توان شباهت هایی را در مواضع جمهوری آذربایجان و ایران در قبال منطقه مشاهده کرد. در این میان یکی از مهمترین موضوعات موضع باکو و تهران است که مشکلات منطقه را فقط خود کشورهای منطقه باید حل کنند. مقامات جمهوری آذربایجان و ایران بارها اعلام کرده‌اند که دخالت دولت‌ها و نیروهای خارج از منطقه در حوادث منطقه غیرقابل قبول است و به ضرر این روند است. از این حیث شایسته است بر رویکرد مثبت دو کشور به همکاری در قالب «۳+۳» تاکید شود.

اما باید گفت که اگرچه اختلاف نظرها در برخی مسائل منطقه ای کمرنگ شده است، اما به طور کامل از بین نرفته است. یکی از نکات ناخوشایند در روابط دو کشور قبل از هر چیز این است که تهران رسمی اقدامی برای استرداد برخی از رادیکال های تحت تعقیب آذربایجان به کشورمان انجام نداده است.

اما گام‌های سازنده ایران در روابط با آذربایجان در ماه‌های اخیر، اظهاراتی که اعتماد را برمی‌گرداند، زمینه‌ای مثبت برای چشم‌انداز آینده روابط ایجاد می‌کند.

آپا آنالیتیکس